Sự xuất hiện của những công trình kiến trúc Pháp hồi cuối thế kỷ 19 đến nửa đầu thế kỷ 20 với những sắc thái riêng đã góp phần làm nên dấu ấn riêng của kiến trúc Hà Nội. Sự hiện diện đầu tiên của kiến trúc Pháp ở Hà Nội là từ năm 1803, khi vua Gia Long cho xây lại thành Hà Nội theo kiểu Vauban dưới sự chỉ đạo của bốn kỹ sư công binh Pháp.
Tuy nhiên phải đến khi người Pháp thành lập khu Nhượng địa năm 1875 ở ven sông Hồng (kéo dài từ phố Phạm Ngũ Lão tới Quân y Viện 108 và Bệnh viện Hữu Nghị ngày nay) thì những công trình mang phong cách kiến trúc Pháp mới bắt đầu thực sự có dấu ấn tại Hà Nội. Nhiều công trình kiến trúc lớn được xây dựng trong thời kỳ này nằm rải rác ở một diện tích khá rộng của Hà Nội cho đến giờ gần như vẫn còn nguyên vẹn đường nét nghệ thuật, kết cấu kỹ thuật, vật liệu xây dựng truyền thống.
Sau khi cơ bản chinh phục được toàn bộ lãnh thổ Đông Dương, người Pháp đã tiến hành một công cuộc xây dựng lớn ở Hà Nội nhằm biến nó thành thủ phủ toàn khu vực Đông Dương. Nhờ đó mà những công thự lớn tiêu biểu cho chính quyền thực dân như phủ Toàn Quyền, dinh Thống Sứ, Toà án… được xây dựng. Để biểu đạt cho sự uy nghi của chính quyền mới thì không gì bằng việc sử dụng các hình thức kiến trúc cổ điển.
Vào những năm 20 của thế kỷ 20, kiến trúc Art Deco bắt đầu phát triển mạnh ở Hà Nội nhất là vào những năm 30. Những công trình xây dựng sử dụng những hình khối kinh điển trong bố cục không gian, các khối vuông, chữ nhật kết hợp với các khối bán trụ tạo ra một hình thức kiến trúc hiện đại và giản dị. Thêm vào đó là các họa tiết trang trí bằng thép uốn hoặc đắp nổi bằng ximăng, thạch cao với đường nét mềm mại làm giảm bớt sự thô nặng của các khối bêtông.
Đại diện cho đường lối này có một số công trình tiêu biểu như Chi nhánh ngân hành Đông Dương, Nhà in IDEO (24 Tràng Tiền), Công ty AVIA (39 Trần Hưng Đạo), Bưu điện (6 Đinh Lễ), các tòa nhà số 91 Đinh Tiên Hoàng và 31 Tràng Tiền cùng rất nhiều biệt thự trải từ quận Ba Đình tới cuối các phố Bà Triệu, Hàng Chuối.
Sau khi một loạt công trình đưa vào sử dụng cho thấy chúng có vẻ không phù hợp với khí hậu cũng như truyền thống thẩm mỹ và cảnh quan ở đây, một loạt kiến trúc sư người Pháp và sau đó là người Việt theo đuổi, tạo ra phong cách kiến trúc Đông Dương. Đây là hình thức sử dụng những chi tiết kiến trúc truyền thống Việt Nam, Khmer trong việc tạo nên các bộ mái, ô văng che cửa, cùng các họa tiết trang trí khác.
Một số công trình tiêu biểu như Đại học Đông Dương (19 Lê Thánh Tông), Sở Tài chính, Bảo tàng Louis Finot (1 Phạm Ngũ Lão), Viện Pasteur (1 Y-éc-xanh), Nhà thờ Cửa Bắc, Câu lạc bộ thủy quân (36 Trần Phú).
Bên cạnh đó cũng cần phải nói đến phong cách kiến trúc Neo-Gothic, một phong cách thường thấy ở các nhà thờ tại Hà Nội. Đó là cách tổ chức mặt bằng hình chữ thập, mặt đứng ba nhịp, nhịp giữa là lối vào chính, phía trên có cửa sổ “hoa hồng”, hai bên là các lối vào phụ, phía trên là tháp chuông.
Trong số các công trình Neo – Gothic ở Hà Nội nổi lên một số công trình tiêu biểu như Nhà thờ lớn Hà Nội, nhà thờ nhỏ ở quận Hoàng Mai, nhà thờ Làng Tám. Kiến trúc nhà thờ này mang nhiều thần thái Gothic Pháp với một tỷ lệ khá hài hòa trên mặt đứng, kết hợp với nhiều họa tiết trang trí theo phong cách Gothic dù còn chưa tinh tế. Nhìn chung thì phong cách Neo-Gothic ở Hà Nội gắn liền với kiến trúc nhà thờ Công giáo, giá trị về mặt thẩm mỹ chưa cao song lại mang nhiều giá trị về mặt lịch sử và cảnh quan.
Một số công trình tiêu biểu ở Hà Nội theo kiến trúc Pháp:
- Phủ Chủ tịch
Tòa nhà được khởi công xây dựng năm 1901 và hoàn thành năm 1906, do kiến trúc sư Auguste Henri Vildieu và Charles Lichtenfelder thiết kế. Tòa nhà là một trong những dinh thự lớn nhất được Pháp xây ở Đông Dương gồm 30 phòng, mỗi phòng có một phong cách trang trí khác nhau. Tòa nhà được quét vôi vàng, nằm sau cổng sắt, các yếu tố mang đậm nét kiến trúc Phục hưng Ý, giống nhiều kiến trúc thuộc địa Pháp cùng thời.
- Nhà hát Lớn Hà Nội
Là một công trình kiến trúc tại thành phố Hà Nội, phục vụ biểu diễn nghệ thuật. Tọa lạc trên quảng trường Cách mạng tháng Tám, vị trí ở số 1A phố Tràng Tiền, phường Tràng Tiền, quận Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội. Công trình được người Pháp khởi công xây dựng năm 1901 và hoàn thành năm 1911, theo mẫu Nhà hát Opéra Garnier ở Paris nhưng với quy mô nhỏ hơn và được sử dụng các vật liệu phù hợp với điều kiện khí hậu địa phương. Ngay từ khi hoàn thành, Nhà hát Lớn đã giữ vai trò một trong những trung tâm văn hóa quan trọng của thủ đô, nơi diễn ra thường xuyên các hoạt động văn hóa, biểu diễn nghệ thuật.
- Bảo tàng Lịch sử Quốc gia
Từng được gọi là Bảo tàng Louis Finot (Bảo tàng Lịch sử Quốc gia ngày nay) thuộc Trường Viễn Đông Bác cổ Pháp (École Française d’Extrème – Orient), do các kiến trúc sư C.Batteur và E.Hébrard thiết kế năm 1925 có thể được coi là một đại diện lớn của phong cách Kiến trúc Đông Dương, một phong cách nỗ lực kết hợp các giá trị của nền kiến trúc Pháp với các giá trị kiến trúc bản địa.
Công trình được khởi công năm 1926 và hoàn thành năm 1932 trên khu đất phía sau Nhà hát lớn, chạy dọc theo bờ đê sông Hồng và là điểm kết thúc của tuyến phố Trần Quang Khải ngày nay, một vị trí có thể tạo ra điểm nhấn kiến trúc cho tuyến đường bờ đê.
- Bộ Ngoại giao
Công trình trụ sở Tài chính Đông Dương (nay là bộ Ngoại giao) được Ernest Hebrard thiết kế năm 1924, khởi công xây dựng năm 1925 và hoàn thành năm 1928. Đây là công trình duy nhất được xây dựng theo Đồ án Quy hoạch chi tiết khu trung tâm hành chính, chính trị Đông Dương cũng do chính ông thiết kế.
- Cầu Long Biên
Là cây cầu bắc qua sông Hồng nối quận Hoàn Kiếm với quận Long Biên của Hà Nội. Được người Pháp thiết kế và xây dựng từ giai đoạn năm 1898–1902, đặt tên là cầu Doumer, theo tên của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer. Hiện trên đầu cầu vẫn còn tấm biển kim loại có khắc chữ ghi thời gian thi công và nhà thầu xây dựng: “1899 -1902 – Daydé & Pillé – Paris”. Đây là cây cầu thép đầu tiên xây dựng bắc qua Sông Hồng. Cầu dài 2290 m qua sông và 896 m cầu dẫn, gồm 19 nhịp dầm thép đặt trên 20 trụ cao hơn 40 m (kể cả móng) và đường dẫn xây bằng đá.
- Ga Hà Nội
Ga Hà Nội tên cũ là Ga Hàng Cỏ, là một nhà ga xe lửa lớn của Việt Nam. Được khởi công xây dựng năm 1899 và hoàn thành vào năm 1902 do kiến trúc sư Boreil và Vildieu thiết kế. Theo đồ án quy hoạch, ga Hà Nội được xây dựng lại với chức năng là ga trung tâm tàu khách và tàu liên vận quốc tế đi tất cả các hướng; là ga trung tâm của tuyến đường sắt đô thị; là trung tâm về giao thông vận tải đa phương thức bao gồm mạng lưới đường bộ, đường sắt, thương mại, kinh doanh, văn hoá… của Thủ đô.
- Nhà khách Chính phủ
Bắc Bộ phủ, nay là Nhà khách Chính phủ, là ngôi nhà hai tầng ở số 12 phố Ngô Quyền, phường Tràng Tiền, quận Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội. Đây từng là nơi đặt trụ sở chính quyền Miền Bắc, và là một di tích lịch sử của Việt Nam. Đây là nơi ghi dấu ấn của Bác Hồ về đây làm việc năm 1945 với tên gọi Bắc Bộ Phủ. Tòa nhà được xây dựng vào năm 1918, là một công trình tiêu biểu của phong cách kiến trúc cổ điển Pháp, với tổ hợp mặt bằng, mặt đứng rất cân xứng cùng với những chi tiết kiến trúc thuần túy châu Âu.
Kiến trúc và không gian Hà Nội qua năm tháng có nhiều đổi thay so với những năm đầu của thế kỷ trước. Rất nhiều đường phố mới được hình thành, xây dựng mới hoặc mở rộng. Nhiều công trình hiện đại, nhiều cao ốc mọc lên trong quá trình hiện đại hóa Thủ đô. Các công trình kiến trúc quen thuộc của Hà Nội cũng đã thay đổi. Dù vậy, với người Hà Nội, những đường nét kiến trúc thân thương ấy đã, đang và sẽ mãi mãi trường tồn với thời gian làm nên vóc dáng của một Thủ đô nghìn năm văn hiến.
Dẫn theo Tạp chí Xây dựng
